Ο Ακάθιστος (ή Χαιρετισμοί) το Μέγα Απόδειπνο και ο Μέγας Κανών
Υπό του Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Διον. Δράγα, δθ., δ.φ.
1. Ο Ακάθιστος: Υπάρχει διαφωνία σχετικά με τον συγγραφέα του Ακαθίστου μεταξύ των ειδικών. Ο καθηγητής Μητσάκης τον αποδίδει στον Ρωμανό τον Μελωδό († περ. 555). Ο καθηγητής Τωμαδάκης στον Γερμανό τον Α΄ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως († περ. 730-733). Εκτός από τους ανωτέρω, ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης αναφέρει καί άλλους πιθανολογούμενους συγγραφείς, όπως τον Γεώργιο Πισίδη († περ. 631-634), τους Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως Σέργιο (610-638) και Φώτιο († περ. 891-894), τον Γεώργιο Νικομηδείας τον Σικελιώτη (περί το 1860), δηλαδή ποιητές πού έζησαν από τον 6ο μέχρι τον 9ο αιώνα. Πάντως ο κανών του Ακαθίστου («Ανοίξω το στόμα μου..») ανήκει στην πέννα του Ιωάννη Δαμασκηνού.
Κατά παράδοση ο Ακάθιστος πρωτοψάλθηκε το καλοκαίρι του 626, όταν αυτοκράτορας στην Κωνσταντινούπολη ήταν ο Ηράκλειος και πατριάρχης ο Σέργιος. Ο Ηράκλειος έλειπε σε εκστρατεία στην Περσία για να ξαναπάρει τον Τίμιο Σταυρό τον οποίο είχαν κλέψει οι Πέρσες. Στην περίσταση όμως αυτή η Βασιλεύουσα πολιορκήθηκε ξαφνικά από χιλιάδες στίφη Αβάρων που απειλούσαν να την καταλάβουν. Η περίσταση ήταν οδυνηρή και κρίσιμη, αλλά ο λαός δεν έχασε την πίστη του. Ο πατριάρχης κάλεσε τους πιστούς να συναχθούν στους ναούς της Πόλης και να ψάλλουν τον Ακάθιστο, ζητώντας από την Παναγία να γίνει στρατηγός των χριστιανών και να διαλύσει την κρίσιμη πολιορκία. Έτσι και έγινε. Κατά θαυματουργικό τρόπο λύθηκε η πολιορκία γιατί καταστράφηκε ο στόλος των Αβάρων από μια ξαφνική τρικυμία. Ο λαός της Βασιλεύουσας έψαλλε τον Ακάθιστο όλο το βράδυ εκείνο (8 Αυγούστου) στον ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών, αποδίδοντας τα νικητήρια στην Υπέρμαχο Στρατηγό, την Παναγία Θεοτόκο. Παρόμοια θαύματα έγιναν και αργότερα σε άλλες παρόμοιες περιστάσεις και έτσι καθιερώθηκε να ψέλνεται η ακολουθία του Ακαθίστου προς τιμήν της Παναγίας Δέσποινας. Ιδιαίτερα σημαντικές ήταν οι δύο αποτυχημένες πολιορκίες των Αράβων, η πρώτη κατά το 673 (Σεπτέμβριος) την εποχή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πωγωνάτου και η δεύτερη κατά το 717/8 (16 Αυγούστου) την εποχή του Λέοντα του Ίσαυρου, αλλά και η πολιορκία κατά το (18 Ιουνίου) την εποχή του Μιχαήλ του Γ΄. Γιατί όμως ψέλνετε ο Ακάθιστος και στην Μεγάλη Σαρακοστή; Σύμφωνα με τον καθηγητή Ιωάννη Φουντούλη αποτελεί τρόπον τινά προεόρτια της γιορτής του Ευαγγελισμού που πέφτει στην Σαρακοστή.
Εκείνο που προέχει στον Ακάθιστο είναι το βαθύτατο θεολογικό περιεχόμενό του που εύκολα ξεφεύγει την προσοχή μας λόγω του πλούτου εκφράσεων και θεμάτων που παρουσιάζει. Το εισαγωγικό «Χαίρε» και η επωδός «Χαίρε νύμφη ανύμφευτε» που ψέλνονται θριαμβικά κλέβουν την προσοχή του πιστού και δεν του επιτρέπουν να κατανοήσει το θεολογικό του μήνυμα. Για να το καταλάβουμε το μήνυμα αυτό πρέπει να προσέξουμε στον χαρακτήρα και στη δομή του Ύμνου.
Όσον αφορά στον χαρακτήρα του, ο Ακάθιστος είναι κοντάκιο. Το κοντάκιο είναι συνδυασμός πεζού και ποιητικού λόγου και αποτελείται από 18 μέχρι 30 τροπάρια: το Προοίμιο, πού λέγεται και κυρίως κοντάκιο (το 1ο), οι Οίκοι (τα υπόλοιπα τροπάρια) και το Εφύμνιο στο οποίο καταλήγει και το οποίο ψέλνεται με μεγαλοπρέπεια. Ο σκοπός του κοντακίου είναι θεολογικός και διδακτικός. Θέλει να εντυπωσιάσει με την διδασκαλία του και όχι με την τεχνική του. Στον Ακάθιστο υπάρχουν δύο Προοίμια, «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ...» και «Το προσταχθέν μυστικώς...» και δύο εφύμνια, το «Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε» και το «Αλληλούϊα». Οι Οίκοι είναι 24 και έχουν σαν ακροστιχίδα το ελληνικό αλφάβητο, δηλαδή αρχίζουν από το Α και φθάνουν μέχρι το Ω. Γι αυτό ο πρώτος Οίκος αρχίζει με το Α, «Άγγελος πρωτοστάτης...» και ο τελευταίος με το Ω, «Ω Πανύμνητε Μήτηρ...». Το θεολογικό μήνυμα του Ακαθίστου κρύβεται μέσα στους 24 οίκους του. Ας τους προσέξουμε.
Οι 24 Οίκοι χωρίζονται σε 2 ομάδες που έχουν τα δικά τους χαρακτηριστικά και τα δικά τους εφύμνια. Οι 12 από αυτούς, οι περιτοί (Α Γ Ε...κτλ), αρχίζουν με το «Χαίρε» που απευθύνεται στην Παναγία και κλείνουν με το ίδιο εφύμνιο «Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε!» Οι άλλοι 12, οι άρτιοι (Β, Δ, Ζ...κτλ) έχουν σαν εφύμνιο το «Αλληλούϊα!» Στους πρώτους 12 από το Α μέχρι το Μ ξεδιπλώνεται η ιστορία της σύλληψης και γέννησης του Χριστού από την Παναγία Παρθένο, ενώ στους υπόλοιπους 12 από το Ν μέχρι το Ω προσφέρεται μια θεολογική εμβάθυνση στο μυστήριο της Ενσάρκωσης και στις σωτηριολογικές του ανθρωπολογικές συνέπειες. Πιο συγκεκριμένα το περιεχόμενο των 24 Οίκων του Ακαθίστου έχουν ως εξής:
Α) Το μήνυμα του αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία Θεοτόκο
Β) Η απορία της Θεοτόκου που γέννησε μέσα της το αγγελικό μήνυμα
Γ) Η εξήγηση της απόρρητης βουλής του Θεού στη Θεοτόκο
Δ) Η σύλληψη της Θεοτόκου με την δύναμη του Υψίστου
Ε) Η συνάντηση της Θεοτόκου με την Ελισάβετ
Ζ) Ο ταραχή του Ιωσήφ και η αποκάλυψη του αγγέλου
Η) Η γέννηση του Χριστού και η προσκύνηση των ποιμένων
Θ) Η καθοδήγηση των Μάγων από τον Αστέρα της Ανατολής
Ι) Η προσκύνηση των Μάγων
Κ) Η αναχώρηση των Μάγων δι άλλης οδού
Λ) Η φυγή του Χριστού στην Αίγυπτο και η καταστροφή των ειδώλων
Μ) Η υπαπαντή του Χριστού στις αγκάλες του Συμεών
Ν) Η καινή κτίση δοξολογεί τον ενσαρκωμένο Λόγο του Θεού
Ξ) Ο ξένος και παράδοξος τόκος της Θεοτόκου
Ο) Η παρουσία του Θεού Λόγου και στον ουρανό και στη γη
Π) Ο θαυμασμός των Αγγέλων για το έργο της ενανθρώπησης
Ρ) Η αδυναμία των σοφών να εξηγήσουν το μυστήριο
Σ) Ο Ποιμήν που γίνεται αμνός για την σωτηρία του κόσμου
Τ) Η Παρθένος στο φυλακτήριο των πιστών
Υ) Το αδύνατον της επάξιας εξύμνησης του ένσαρκου Βασιλιά
Φ) Η Θεοτόκος ως φωτοδόχος λαμπάδα
Ψ) Η δοξολογία του Χριστού και της Θεοτόκου
Ω) Η προσφορά και παράκληση των πιστών στην Θεοτόκο Παρθένο
2. Το Μέγα Απόδειπνο
Το απόδειπνο, όπως το μαρτυρεί το όνομά του, είναι μια ακολουθία που γίνεται μετά το δείπνο και πριν αποσυρθεί κανείς για τον βραδινό του ύπνο. Είναι μοναστηριακή ακολουθία που διαβάζεται από τους μοναχούς, και χαρακτηρίζεται ως Μέγα γιατί είναι μεγάλο σε έκταση και διακρίνεται από το Μικρό Απόδειπνο που συντάχθηκε τον 15ο αιώνα για να διαβάζεται από τους πιστούς στα σπίτια τους. Απαρτίζεται από ψαλμούς, ύμνους, τροπάρια και ευχές των οποίων το περιεχόμενο έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό, να μεταφέρει τον άνθρωπο ενώπιον του Θεού. Όσον αφορά το περιεχόμενό του, είναι μια εξομολόγηση της ψυχής για τις αμαρτίες και τα πλημμελήματα της για τα οποία ζητάει συγχώρηση ώστε να παραδοθεί στον ύπνο αμέριμνα, έχοντας πίστη στον Κύριο και Λυτρωτή της.
Το Μέγα απόδειπνο διαβάζεται και στους ενοριακούς Ναούς κατά την Μεγάλη Σαρακοστή κατά τα απογεύματα της Δευτέρας, Τρίτης, Τετάρτης και Πέμπτης. Έτσι σύμφωνα με το πνεύμα της Σαρακοστής προετοιμάζεται ο πιστός με προσευχή και επιστροφή στον Λυτρωτή του για να κοινωνήσει επάξια στην εορτή των εορτών, το Άγιο Πάσχα. Ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς ύμνους του Μ. Αποδείπνου που φανερώνει με ιδιαίτερη γλαφυρότητα το περιεχόμενό του είναι ο εξής: «Μεθ΄ ημών ο Θεός, γνώτε έθνη και ηττάσθε, ότι μεθ’ ημών ο Θεός». «Κύριε των δυνάμεων μεθ’ ημών γενού, άλλον γαρ εκτός Σου βοηθόν εν θλίψεσιν ουκ έχομεν, Κύριε των δυνάμεων, ελέησον ημάς.» Το Απόδειπνο κλείνει με την ευχή του αγίου Εφραίμ («Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου...») και την γνωστή προσευχή στην Θεοτόκο, «΄Ασπιλε, αμόλυντε, άχραντε...»
3. Ο Μέγας Κανών του Αγίου Ανδρέου Κρήτης
Ο Μέγας Κανών, όπως και ο Ακάθιστος είναι χαρακτηριστική ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής. Ονομάζεται Μέγας λόγω της μεγάλης έκτασής του –απαρτίζεται από 250 τροπάρια, ενώ οι κανόνες απαρτίζονται συνήθως από 18-30 τροπάρια. Ψέλνεται σταδιακά στα απόδειπνα των τεσσάρων πρώτων ημερών της 1ης εβδομάδας των Νηστειών και ολόκληρος στην ακολουθία του όρθρου της 5ης εβδομάδας. Στις ενορίες ψέλνεται ανεξάρτητα από τον Όρθρο σαν ένα είδος αγρυπνίας το βράδυ της Τετάρτης μαζί με την ακολουθία του Μικρού Αποδείπνου.
Ο συγγραφέας του Μ. Κανόνα ήταν ο άγιος Ανδρέας ο μελωδός και Ιεροσολυμίτης που διετέλεσε μοναχός στην ιστορική Μονή του αγίου Σάββα και έγινε Αρχιεπίσκοπος Κρήτης (+740) ύστερα από μια ευδόκιμη εκκλησιαστική διακονία στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μέγας κανών είναι το μεγαλύτερο και ίσως το τελευταίο από τα υμνολογικά έργα του μεγάλου αυτού αγίου. Αποτελείται από 9 ωδές με πολλά τροπάρια στα οποία προστέθηκαν από μεταγενέστερους υμνωδούς και μερικά άλλα που αναφέρονται στη αγία Μαρία την Αιγυπτία και στον ίδιο τον άγιο Ανδρέα. Έτσι στο σύνολό του ο Μέγας Κανών έχει 11 ειρμούς (η β΄ και η γ΄ Ωδή έχουν από δύο ειρμούς) και 250 τροπάρια (η β΄ Ωδή έχει 41 τροπάρια!).
Όσον αφορά στο περιεχόμενό του, ο Μ. Κανών είναι ένας θρήνος του ανθρώπου που φθάνει στο τέλος της ζωής του και αναλογίζεται τις αμαρτίες του. Ταυτόχρονα είναι και διάλογος με τα πρόσωπα που παρελαύνουν στην Αγία Γραφή. Στο διάλογο αυτό συγκρίνεται η ζωή των αγίων με την ζωή της ψυχής που θρηνεί για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ακολούθησε μόνο τις κακές πράξεις αδίκων και όχι τις καλές των αγίων. Για παράδειγμα, στην 1η Ωδή του κανόνα παρελαύνουν ο Αδάμ και η Εύα, ο Κάιν και ο Άβελ. Γι αυτό και αντιλαμβάνεται ότι το μόνο που της απομένει είναι η μετάνοια, η συντριβή και η επιστροφή στο έλεος του Κυρίου της. Η μετάνοια είναι η θύρα του παραδείσου, στην οποία καλούνται οι πιστοί να στραφούν πριν αντιμετωπίσουν το φάσμα του θανάτου. Έτσι λοιπόν γίνεται Κανών ένα προσκλητήριο σε κάθε πιστό να αναλογισθεί την δική του ζωή και να επιστρέψει με την μετάνοια στον Κύριο και Λυτρωτή του που είναι και ο τελειωτής της πίστεώς του όπως έπραξαν και όλοι οι άγιοι.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου